Cyberpsychologia Pozytywna: Nowe podejście do badania interakcji ludzi z technologią

Cyberpsychologia pozytywna (ang. Positive Cyberpsychology, PCyb) jest dyscypliną, której koncepcję niezależnie od siebie w 2021 roku opracowali Jolanta Burke z Centre for Positive Health Sciences (RCSI w Dublinie) oraz Paweł Fortuna. Burke to psycholożka polskiego pochodzenia, więc właściwe będzie stwierdzenie, że PCyb to polska idea.

PCyb wyłoniła się na styku cyberpsychologii (W jaki sposób innowacje technologiczne wpływają na ludzkie zachowanie i od nich zależą?), psychologii pozytywnej (Co sprawia, że życie jest najbardziej warte przeżycia?) i projektowania zorientowanego na dobrostan (well being informed design; w jaki sposób można zaprojektować technologię, aby wspierać dobrostan lub rozkwit użytkowników?). Koncentruje się na poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, które w szerokim zakresie przybiera formę: Jakie warunki i procesy składają się na dobrostan osiągany przez ludzi wchodzących w interakcję z i przez technologię? W jej ramach powinno się wyjaśniać psychologiczne uwarunkowania wpływu technologii na stany psychiczne, zachowania i interakcje sprzyjające dobrostanowi użytkowników, określać optymalne wykorzystanie technologii. Badania realizowane w ramach PCyb powinny również dostarczać wskazówek co do specyficznych cech innowacji sprzyjających korzystnym interakcjom z nimi i poprzez nie.

Dlaczego należy badać źródła dobrostanu użytkowników technologii?

Postęp techniki i sposobów jej wykorzystania sprawiły, że rozróżnienie między „figurą” (człowiekiem) a „tłem” (technologia) stopniowo się zaciera. Ludzie, wchodząc w interakcje z artefaktami technologicznymi, tworzą systemy hybrydowe, a stopień zespolenia ze sztucznymi jednostkami można umieścić na kontinuum cyborgizacji: od interakcji ze statycznym (PC), mobilnym (smartfon) i technologii noszenia (inteligentne okulary), augmentacji (łączenie artefaktów z ludzkim układem nerwowym) i przewidywanej transcendencji (przesyłanie danych z mózgów i pobieranie ich). Transhumaniści postrzegają tę fuzję jako źródło technologicznego upodmiotowienia, które daje szansę na superdobrobyt. Zgodnie z duchem posthumanizmu w organizacjach biznesowych przewiduje się ścisłą współpracę ludzi, komputerów, cyborgów i bioroidów, przy czym racjonalny agent będzie mógł pełnić role, które do tej pory były zarezerwowane tylko dla ludzi (np. przełożony, a nawet CEO).Autorzy raportu Komisji Europejskiej definiującego „przemysł 5.0” (Industry 5.0, 2021), przewidują pogłębienie interakcji człowiek-komputer i postulują podniesienie jej na wyższy poziom poprzez skupienie się na potrzebach człowieka. Wreszcie rozważania nad nadludzką sztuczną inteligencją prowadzą do wniosku, że jeśli chcemy, aby zaawansowane systemy wspierały nasze potrzeby i aspiracje, powinniśmy je najpierw sprecyzować, ponieważ oddając kontrolę maszynom, które ich nie podzielają, ryzykujemy niepożądane skutki.

Czy wyłonienie PCyb z cyberpsychologii jest konieczne?

Wprowadzenie PCyb byłoby zbędne, gdyby prowadzone aktualnie badania uwarunkowań korzystnych interakcji człowiek-technologia miały charakter systematycznych analiz. Cyberpsychologia, która historycznie wyłoniła się z psychologii mediów i komunikacji, dopiero ugruntowuje swoją pozycję w świecie nauki, jednak obserwacja dynamiki jej rozwoju prowadzi do wniosku, że dojrzała do powstania subdyscyplin.W jej obszarze cyberpsychologii zauważalny jest nacisk na „ciemną stronę” wykorzystania technologii.„Widoczność” podejść wyjaśniających i postulujących korzystne efekty stosowania technologii i związanych z nimi badań jest zaskakująco niska. Przekonują o tym wyniki systematycznych przeglądów badań realizowanych w ramach cyberpsychologii. Okazuje się, że większość badań przeprowadzono w medycynie, zdrowiu publicznym i psychiatrii, a główne obszary tematyczne to: e-terapia, cyfrowe uzależnienie, technostres, cyberterapia, cyberprzemoc, przestępczość online, negatywny wpływ korzystania ze smartfonów, uzależnienie od internetu oraz wpływ brutalnych gier na zachowanie. Doniesienia o korzystnych interakcjach człowiek-technologia nie wpływają na asymetrię badawczej przewagi patologicznego wykorzystania technologii. Cyberpsychologia skupiająca się na „ciemnej stronie” technologii jest jak statek przechylony na jedną burtę. Rozwój PCyb powinien sprzyjać osiągnięciu pożądanej równowagi, przejawiającej się pełniejszym obrazem funkcjonowania człowieka w środowisku technologicznym. Warto zaznaczyć, że intencją wprowadzenia idei PCyb nie jest deprecjonowanie badań zmierzających do ujawnienia negatywnego wymiaru wykorzystania technologii. Problematyczne działania użytkowników wymagają wyjaśnienia, ale dominujące skupienie się na nich zbliża cyberpsychologię niebezpiecznie do rodzaju „wiktymologii”.

Jakie zasoby stanowią „kapitał intelektualny” pozytywnej cyberpsychologii?

Poniżej zestawienie głównych koncepcji i podejść, w których widoczne jest partnerstwo psychologii pozytywnej z cyberpsychologią lub projektowaniem zorientowanym na dobrostan. Modele te wciąż domagają się empirycznej weryfikacji.

• Experience Design (Hassenzahl, 2010) – podejście do kształtowania pozytywnych indywidualnych doświadczeń poprzez interaktywne produkty.
• Positive Computing (Snyder i in., 2011) – badanie i rozwój technologii zaprojektowanej w celu wspierania psychicznego rozkwitu ludzi.
• Positive Technology (Riva i in. 2012) – naukowe i stosowane podejście do wykorzystania technologii w celu poprawy jakości naszych osobistych doświadczeń poprzez ich ustrukturyzowanie, wzmocnienie i/lub zastąpienie.
• Positive Computing (Calvo i Peters, 2012) – ramy metodologiczne do projektowania technologii zorientowanej na dobrostan użytkownika;
• Positive Design (Desmet i Pohlmeyer, 2013) – podejście wprowadzone by zrobić krok w kierunku operacjonalizacji holistyczne pojmowanego szczęścia użytkowników w procesach projektowania zorientowanych na użytkownika
• Motivation, Engagement and Thriving in User Experience (METUX, Peters i in., 2018) – model, który został opracowany w celu uzyskania przydatnych obserwacji dotyczących tego, jak projekty technologiczne wspierają realizację podstawowych psychologicznych potrzeb, zwiększając w ten sposób motywację i zaangażowanie, a ostatecznie poprawiając dobrostan użytkowników.

Jaka jest przyszłość PCyb?

Aktualnie, wraz z Jolantą Burkę, przygotowuję pierwszy na świecie podręcznik „Positive Cyberpsychology”, który zamierzamy opublikować w brytyjskim wydawnictwie naukowym Routledge Taylor & Francis Group. Ten projekt jest pierwszym krokiem do realizacji ważnych zadań PCyb, a są to:

• Integracja środowisk naukowych zorientowanych na analizę takiego korzystania z technologii, które sprzyja dobrostanowi,
• Integracja wyników do tej pory prowadzonych badań i zwiększenie ich „widzialności”,
• Inspirowanie nowych badań nad czynnikami sprzyjającymi pozytywnej transformacji użytkowników technologii,
• Popularyzacja dobrych praktyk używania technologii (która nie jest ani dobra ani zła),
• Zainteresowanie PCyb projektantów i specjalistów UC, a także przedsiębiorców, którzy będą zainteresowani promowaniem technologii, która jest nie tylko „smart”, ale również „positive” lub „well”,
• Wzmocnienie głosu środowiska psychologów w dialogu, który Max Tegmark określił jako „najważniejsza rozmowa naszych czasów” – ma ona prowadzić do uzgodnienia najważniejszych dążeń człowieka, w których powinna go wspierać technologia.

Autor: Paweł Fortuna
Ilustracja nagłówka: zbiory autora

BIBLIOGRAFIA:

1. J. Burke, Positive cyberpsychology: A conceptual framework of an emerging field, [w]: Positive Psychology: An International Perspective, red. A. Kostic; D. Chadee, Wiley-Blackwell 2021; s. 85-101.
2. P. Fortuna, Idea cyberpsychologii pozytywnej, Wydawnictwo Naukowe PWN 2021
3. P. Fortuna, Positive cyberpsychology as a field of study of the well-being of people interacting with and via technology, Frontiers in Psychology 14:1053482 (2023)

---

Paweł Fortuna: Psycholog, wykładowca w Instytucie Psychologii KUL, Uniwersytecie Społecznym SWPS oraz Akademii Leona Koźmińskiego. Twórca idei cyberpsychologii pozytywnej Prowadzi badania dotyczące recepcji sztucznej inteligencji, percepcji umysłu i statusu moralnego racjonalnych agentów. Autor oraz współautor niemal dwudziestu książek, trzykrotny laureat Nagrody Teofrasta redakcji miesięcznika Charaktery. Za ostatnią książkę „Optimum. Idea cyberpsychologii pozytywnej” uhonorowany nagrodą Pozytyw Polskiego Towarzystwa Psychologii Pozytywnej.