Wizje przyszłości: Dlaczego potrzebujemy fantastyki naukowej

1. Czym jest fantastyka naukowa?

Choć nie ma jedynej słusznej definicji fantastyki naukowej, to zwykle ten gatunek literacki zajmuje się światami różniącymi się od naszego na wskutek zaistnienia nowych odkryć naukowych, nowych technologii albo odmiennych systemów społecznych. Następnie przygląda się konsekwencjom zmian zachodzących w ich wyniku. Dzięki tak szerokiej definicji, fantastyki naukowej można użyć do rozważań na temat nauki, polityki, socjologii i filozofii umysłu, a także wszelkich pytań dotyczących przyszłości. Czasem niełatwo jest odróżnić fantastykę naukową od fantasy, dlatego że definicja nauki zmieniła się drastycznie z biegiem czasu i jak brzmi sławna wypowiedź Arthura C. Clarke’a:

…każda odpowiednio zaawansowana technologia, jest nieodróżnialna od magii.

Jeden z największych astronomów XVII stulecia, Johannes Kepler, w noweli „Somnium” posłużył się demonami wskazując, jak można udać się na Księżyc, a Samuel Madden użył aniołów wyjaśniając podróż w czasie z 1998 roku w „Rozprawach z dwudziestego wieku”.

2. Krótka historia fantastyki naukowej

Z braku jednej, szeroko akceptowanej definicji fantastyki naukowej, nie możemy stwierdzić co było pierwszą opowieścią fantastyczno-naukową. Większość religijnych tekstów i poematów zawiera elementy, jakie odnaleźć możemy w fantastyce naukowej, szczególnie te, które opisują stworzenie lub zniszczenie wszechświata, i wielu bogów kojarzy nam się z powszechnie w niej opisywanymi siłami. Niektóre z filozoficznych tekstów opisują fantastycznonaukowe obrazy, jak np. „Republika” Platona, mówiąca o wymiarach, których nie możemy doświadczyć zmysłami.

Przez większość historii ludzkości, społeczeństwo nie zmieniało się dość szybko, by ludzie mogli wyobrażać sobie przyszłość inną niż ich obecny świat. W tym czasie, wiele z rejonów Ziemi pozostawało wciąż nieodkrytych i być może dlatego starsze powieści fantastyczno-naukowe działy się w teraźniejszości. Ponieważ sama nauka stała na dość niskim poziomie, powieści te po pierwsze zajmowały się raczej problemami społecznymi niż naukowymi, a po drugie były medium do komentowania stanu społeczeństwa za pomocą fikcji.

Pierwsza powieść opisująca podróż w kosmosie za pomocą rakiety została napisana przez pisarza i amatora pojedynków Cyrano de Bergerac’a w XVII wieku, zaraz po rewolucji Kopernikańskiej. W wieku XVIII, Voltaire poruszał temat Ziemi z perspektywy super zaawansowanego obcego z innego układu gwiezdnego. W XIX wieku, Mary Shelley ostrzegała przed niebezpieczeństwami jakie niesie ze sobą nauka, Juliusz Verne opisywał naukowców jako bohaterów, a H.G. Wells używał fantastyki naukowej do satyry na temat społeczeństwa i do przewidywań na temat przyszłości.

„Świat uwolniony” Wellsa to być może najlepszy przykład przewidującej fantastyki naukowej. Publikując go w 1914 roku, Wells opisał nowy rodzaj bomby, w której za paliwo służyły reakcje nuklearne. Przewidywał jej stworzenie w 1933 roku i detonację w 1956. Fizyk Leo Szilard przeczytał tę książkę i opatentował pomysł. Szilard był potem bezpośrednio odpowiedzialny za stworzenie projektu Manhattan, który doprowadził do zrzucenia dwóch bomb atomowych na Japonię w 1945 roku.

W pierwszej połowie XX wieku, Jewgienij Zamiatin, Aldous Huxley i George Orwell pokazali nam pierwsze dystopie, inspirowane przez rosyjskich rewolucjonistów i dwie wojny światowe. W drugiej połowie wieku, pisarze fantastyczno-naukowi tacy jak Philip K. Dick, Arthur C. Clarke, William Gibson czy Greg Egan badali naturę rzeczywistości i ludzkiego mózgu, przez tworzenie syntetycznego życia i sztucznych rzeczywistości.

Apokalipsy zombie są obecnie popularne w fantastyce naukowej być może dlatego, że ukazują one rozpad i odbudowę społeczeństwa. Wydaje się to słuszne zważywszy, że żyjemy w czasach, w których ludzie na całym świecie protestują przeciwko rządom. Przepaść pomiędzy biednymi i bogatymi jest większa niż kiedykolwiek i przechodzimy (red. przechodziliśmy w trakcie pisania artykułu) przez globalną recesję. Jest mnóstwo przykładów książek, wnoszących wkład w historię fantastyki naukowej i zostały one podsumowane przez Warda Shelley’a. Niektóre najlepsze przykłady są podane pod artykułem.

3. Dlaczego fantastyka naukowa jest ważna

Fantastyka naukowa jest ważna z co najmniej trzech powodów. Po pierwsze, ponieważ zajmuje się światami logicznie możliwymi, można jej użyć do rozważań o naszym miejscu we wszechświecie oraz szukania odpowiedzi na fundamentalne pytania filozoficzne o naturę rzeczywistości i umysłu. Książki zajmujące się tymi tematami to m.in. „Flatlandia” Edwina Abbotta, „Ubik” Philipa K. Dicka i „2001: Odyseja kosmiczna” Arthura C. Clarke’a. Clarke określił kiedyś fantastykę naukową jako jedyny prawdziwy narkotyk rozszerzający świadomość.

Po drugie, fantastyka naukowa inspiruje ludzi, by zostali naukowcami. Edwina Hubble’a, który dostarczył nam dowody na słuszność Teorii Wielkiego Wybuchu i jako pierwszy udowodnił, że galaktyki istnieją poza Drogą Mleczną, do zostania naukowcem zainspirowały powieści Juliusza Verne’a. Na astronoma i autora fantastyki naukowej Carla Sagana miał wpływ Robert A. Heinlein, a fizyk teoretyczny Michio Kaku, jako dziecko lubił oglądać w telewizji „Flasha Gordona”.

Kaku stwierdził:

Lata później, zacząłem zdawać sobie sprawę, że dwie z moich życiowych pasji – fizyka i zrozumienie przyszłości to tak naprawdę jedno i to samo – jeśli zrozumiesz podstawy fizyki, zrozumiesz co jest możliwe i co może znajdować się tuż za horyzontem.

Po trzecie, i być może najważniejsze, fantastyka naukowa to jedyny gatunek, który opisuje jak inaczej mogłoby funkcjonować społeczeństwo. To pierwszy krok ku postępowi, który pozwala nam wyobrazić sobie przyszłość jaką chcemy i rozważa sposoby jej osiągnięcia. Ostrzega nas również, przed przyszłością jakiej należy uniknąć i pomaga jej zapobiec.

Być może najlepszym przykładem pozytywnego wpływu fantastyki naukowej jest wprowadzenie wielorasowej obsady aktorskiej w pierwszej serii „Star Trek” w telewizji. Gdy Nichelle Nichols, grająca porucznik Uhurę, rozważała odejście z serialu, przywódca działaczy o prawa równości społecznej Matrin Luther King Jr. przekonał ją by została. King argumentował, że jej rola w „Star Treku” jest ważna, bo jako czarnoskóra kobieta, pomaga reprezentować przyszłość, do której ludzie mogą aspirować, taką w jakiej człowieka ocenia się jedynie po charakterze. Krótko potem Nichols publicznie krytykowała NASA za wybieranie jedynie białych mężczyzn na astronautów i została zaproszona do pomocy, by przekonać odrzuconych kandydatów aby aplikowali ponownie. To działanie doprowadziło do przyjęcia Sally Ride i Guiona Bluforda, którzy zostali pierwszą kobietą i pierwszym czarnoskórym astronautą. Pierwsza czarnoskóra astronautka, Mae Jemison, otwarcie podawała Star Trek jako swoją inspirację i później wystąpiła w serii „Star Trek: Następne Pokolenie”

W niektórych dziedzinach, społeczeństwo zmieniło się dramatycznie, od czasu pierwszej emisji „Star Treka” w 1966 roku. Wiele rzeczy pozostających wcześniej w sferze fantastyki naukowej zdążyło już stać się rzeczywistością: postawiliśmy stopę na Księżycu, stworzyliśmy klony i syntetyczne życie, a większość ludzi ma dostęp do prawie całej wiedzy ludzkości dzięki urządzeniu mieszczącemu się w kieszeni.

Poza rozważaniem wpływu istniejących i powstających technologii, fantastyka naukowa może pomóc w zajmowaniu się problemami długofalowymi, takimi jak na przykład globalne ocieplenie. Może wesprzeć rozwój eksploracji kosmosu i pomóc przygotować się na trudności jakich nawet się nie spodziewamy. Pewnego dnia podróże w czasie, teleportacja, czy genetyczna modyfikacja ludzi mogą stać się rzeczywistością (red. w Chinach w minionym roku zmodyfikowano genetycznie trzy zarodki). Być może skontaktujemy się z obcymi, wynajdziemy symulowane rzeczywistości lub zbudujemy inteligentne roboty i będziemy lepiej przygotowani by sobie z tym poradzić, jeśli wcześniej o tym pomyślimy.

Ważną rolę fantastyki naukowej podsumował w 1978 roku naukowiec oraz autor w jednej osobie, Isaac Asimov:

To zmiana, ciągła i nieunikniona, jest dominującym czynnikiem w dzisiejszym społeczeństwie. Nie można podjąć żadnej sensownej decyzji bez wzięcia pod uwagę zarówno tego, jak świat wygląda dzisiaj, ale też tego jak będzie wyglądał w przyszłości. Pisarze fantastyki naukowej przewidują nieuniknione i o ile problemy i katastrofy mogą być nieuchronne, znalezienie na nie rozwiązań takie nie jest.

Pojedynczo, opowieści fantastyczno-naukowe mogą się wydawać trywialne dla krótkowzrocznych krytyków i filozofów dnia dzisiejszego, ale sedno fantastyki naukowej, jej esencja, stała się niezbędna dla naszego przetrwania, jeśli w ogóle mamy przetrwać.

4. Książki o znaczącym wkładzie w historię fantastyki naukowej

~II wiek: „Prawdziwa historia” – Lukian z Samosat
„Prawdziwa historia” to nowela napisana jako satyra na powieści takie jak „Odyseja” Homera czy „Cudowne przygody poza Thule” Antoniusza Diogenesa, w których ludzie podróżowali na Księżyc. Obie opisywały fantastyczne przygody jak i rzeczywistość. Lukian napisał najbardziej fantastyczną historię jaką potrafił i użył nowego porządku świata by wskazać problemy współczesnej mu rzeczywistości. „Prawdziwa Historia” opisuje spotkania z formami życia ze Słońca i Księżyca, oraz tymi stworzonymi przez ludzką technologię.

~VIII – XIII wieku: „Tysiąc i jedna noc” – praca zbiorcza wielu autorów
„Tysiąc i jedna noc”, znana też jako „Baśnie tysiąca i jednej nocy” to zbiór opowieści z bliskiego wschodu i południowej Azji, zebranych podczas Złotego Wieku Islamu. W„Przygodach Bulukiyi”, bohater przemierza kosmos i trafia do świata zamieszkanego przez mówiące węże i drzewa. „Rybak Abdullah” i „Abdullah Tryton” opisują podwodne społeczeństwo o ustroju bazującym na prymitywnym komunizmie, a mechaniczne formy życia są wspominanie w „Mosiężnym mieście”, „Koniu z kości słoniowej” oraz „Trzeciej opowieści Kalandara”.

~XV wiek: „Manuskrypt Wojnicza” – autor nieznany
Niekoniecznie fantastyka naukowa, ale „Manuskrypt Wojnicza” jest prawdopodobnie najbardziej tajemniczą książką na świecie. Odkryty w 1912 i napisany pomiędzy 1404 i 1483 rokiem, zawiera ponad 200 stron nierozszyfrowanego tekstu i setki rysunków niezidentyfikowanych gatunków roślin oraz astronomicznych wykresów. Podobna książka, „Codex Seraphinianus”, została opublikowana w 1981 roku.

1516: „Utopia” – Thomas More
Tym określeniem nazywamy wszystkie rodzaje wyidealizowanych społeczeństw. „Utopia” Thomasa Moore’a jest idealna w pewnym sensie, ale posiada surowy system karny, w którym kryminaliści stają się niewolnikami, a winni uprawiania seksu przedmałżeńskiego karani są dożywotnim celibatem.

1634: „Somnium” – Johannes Kepler
Johannes Kepler jako pierwszy wykazał, że planety poruszają się po elipsach, obliczył też ich odległości od Słońca oraz prędkości orbitalne. Po dokonaniu tych odkryć, Kepler napisał powieść „Somnium”, z łaciny – Sen, W „Somnium”uczeń astronoma zostaje przeniesiony na Księżyc przez lunarne demony, zdolne do podróżowania na Ziemię podczas zaćmienia. Kepler opisuje efekty grawitacji oraz jak Ziemia wygląda z Księżyca.

1657 i 1662: „Podróż na Księżyc”, i „Podróż na Słońce” – Cyrano de Bergerac
Cyrano napisał dwie powieści fantastycznonaukowe w XVII wieku. W pierwszej odbyła się podróż na Księżyc, w drugiej na Słońce. Książki te wyśmiewały pomysły Ziemi jako centrum stworzenia i ludzi jako jedynych samoświadomych istot. „Podróż na Księżyc” zawiera pierwszy przykład lotu rakietą.

1666: „Świat w płomieniach” – Margaret Cavendish
W „Świecie w płomieniach” bohaterka opisuje przejście do innego świata z płonącymi na niebie gwiazdami, których można dosięgnąć z bieguna północnego. W świecie tym spotyka przeróżne samoświadome zwierzęta, takie jak: ludzie-niedźwiedzie, ludzie-gęsi, czy ludzie-mrówki. Dyskutuje z nimi o różnych naukowych teoriach z teorią atomu włącznie, a kiedy dowiaduje się, że ich kraina jest zagrożona, wraca do domu łodzią podwodną.

1726: „Podróże Guliwera” – Jonathan Swift
„Podróże Guliwera” eksplorują filozoficzne pytania o politykę, moralność i granicę ludzkiego poznania. Podczas swoich podróży Guliwer odkrywa latające wyspy i spotyka mówiące zwierzęta, rasę liliputów oraz rasę gigantów.

1763: „The Reign of George VI” – Samuel Madden
„The Reign of George VI, 1900 to 1925” opisuje podbój Francji i Rosji przez Jerzego VI oraz wyjaśnia w jaki sposób budowa kanałów zmieniła wioski w miasta.

1752: „Micromégas” – Voltaire
W „Micromegas”, Voltaire opisuje Ziemię z perspektywy stuletniego, obcego geniusza. Obcy w powieści są tak olbrzymi, że my wydajmy się im mikroskopijni.

1818 i 1826: „Frankenstein” i „Ostatni człowiek” – Mary Shelley
Mary Shelley eksploruje potencjalnie negatywne skutki naukowego postępu. We „Frankensteinie” rozważa konsekwencje stworzenia życia, a wydarzenia „Ostatniego Człowieka” dzieją się końcówce XXI wieku, po pladze, która zmiotła większość ludzkości z powierzchni Ziemi.

1865 i 1870: „Z Ziemi na Księżyc” i „20 000 mil podmorskiej żeglugi” – Jules Verne
Juliusz Verne pisał powieści przygodowe ukazujące rozwiniętą technologię. Zawierał w nich liczne szczegóły wyjaśniające, jakim sposobem pewnego dnia jego pomysły mogą się ziścić. W „Z Ziemi na Księżyc”, Verne opisuje budowę rakiety i podróż trzech mężczyzn na Księżyc (w rzeczywistości chodzi o pocisk armatni – przyp. tłum.), a „20000 mil podmorskiej żeglugi” przedstawia przygody biologa morskiego na pokładzie łodzi podwodnej. Verne napisał też „Podróż do wnętrza Ziemi” oraz „W osiemdziesiąt dni dookoła świata”.

1872: „Erewhon: or, Over the Range” – Samuel Butler
W „Erewhon”, Samuel Butler opisuje fikcyjną krainę, w której ewoluuje mechaniczne życie. Butler rozważał pomysł, że maszyny mogą kiedyś być dominującym gatunkiem na Ziemi.

1884: „Flatlandia” – Edwin Abbott
„Flatlandia” opisuje przygody dwuwymiarowej formy życia – kwadratu. Pierwsza część opowieści to satyra na wiktoriańskie społeczeństwo. Druga pokazuje jak zmienia się perspektywa kwadratu po podróży do świata jednowymiarowego i trójwymiarowego. Sugeruje, że mogą istnieć istoty wyższych wymiarów, o których nie mamy pojęcia.

1888 i 1897: „Looking Backward” i „Equality” – Edward Bellamy
„Looking Backward” to historia zahipnotyzowanego pod koniec XIX wieku Amerykanina, który budzi się w roku 2000 i odkrywa, że USA stały się socjalistyczną utopią. W drugiej części, „Equality”, Bellamy eksploruje rolę kobiet w XX wieku.

1890: „Życie elektryczne w 20 wieku” – Albert Robida
W „Życiu elektrycznym w 20 wieku”, autor i artysta Albert Robida wyobraża sobie rok 1955. Opisuje równouprawnienie kobiet, urządzenia do komunikacji na dalekie odległości, ekrany wyświetlające informacje, prywatne samoloty, wojskowe łodzie podwodne i broń biologiczną.

1895: „Wehikuł czasu” – H. G. Wells
H. G. Wells często używał fantastyki naukowej, by pisać satyrę na społeczeństwo. W „Wehikule Czasu”, narrator podróżuje w przyszłość, w której ludzkość pod wpływem ewolucji podzieliła się na dwa gatunki, dziecinnych Eloi i pełnych przemocy Morloków. Według niego Eloi mogli powstać z klasy wyższej, a Morlokowie z klasy robotniczej i oba gatunki utraciły najważniejszą część swego człowieczeństwa. Wells napisał też „Wojnę światów”, „Wyspę Doktora Moreau” oraz „Niewidzialnego człowieka”.

1921: „My” – Jewgienij Zamiatin
„My” to prawdopodobnie pierwsza fantastycznonaukowa dystopia. Zamiatin napisał tę powieść jako odpowiedź na rewolucje w Rosji z 1905 i 1917go oraz 1szą wojnę światową. Opisuje w niej próbę stworzenia utopii przez państwo totalitarne, która kończy się powstaniem społeczeństwa obywateli pozbawionych indywidualności. Ludzi nie nazywa się po imieniu, lecz numerze i nigdy nie wiadomo, kiedy państwo obserwuje, a obserwować może zawsze.

1931: „Nowy wspaniały świat” – Aldous Huxley
„Nowy wspaniały świat” to dystopijna przyszłość, w której większość tożsamości człowieka jest już zdecydowana przed urodzeniem, ukształtowana przez technologię reprodukcji i uwarunkowanie społeczne. Aldous Huxley potem eksplorował pomysł powstania utopii w powieści „Wyspa”.

1942 – 1992: różne dzieła – Isaac Asimov
Większość opowieści Isaaca Asimov’a dzieje się w tym samym uniwersum. Asimov kreśli historię ewolucji człowieka od stworzenia robotów w 1990, po kolonizację galaktyki, przez kolejne 10000 lat. Asimov wprowadził trzy prawa robotyki w opowiadaniu „Zabawa w berka”, opublikowanym w 1942.

1948: „Rok 1984″ – George Orwell
W książce „Rok 1984”, George Orwell opisuje zaawansowane technologicznie państwo kontrolujące informacje, w którym indywidualność jest przestępstwem.

1961: „Obcy w obcym kraju” – Robert A. Heinlein
„Obcy w obcym kraju” pokazuje jak zachowałby się człowiek przybywający z wizytą na Ziemię po raz pierwszy, będąc urodzonym na Marsie i wychowanym przez jego mieszkańców. Heinlein napisał też „Żołnierzy kosmosu” i „Luna to surowa pani”.

1968: „Czy androidy śnią o elektrycznych owcach?” – Philip K. Dick
W swej powieści, Philip K. Dick rozważa moralne konsekwencje stworzenia sztucznego życia w świecie odmienionym przez wojnę nuklearną. Dick napisał też powieść o alternatywnej rzeczywistości „Człowiek z wysokiego zamku”, a także badał naturę rzeczywistości w „Ubiku”.

1968: „2001: Odyseja kosmiczna” – Arthur C. Clarke
Powieść ta powstawała jako książka oraz film równocześnie, częściowo bazując na wcześniejszych opowiadaniach Clarke’a. Eksploruje cielesną i kulturalną ewolucję ludzkości, rozwój badań kosmosu oraz sztuczną inteligencję.

1984: „Neuromancer” – William Gibson
William Gibson opisuje świat, w którym ludzie mogą podłączyć mózg do komputerowej sieci – matrycy. „Neuromancer” opisuje internet i wprowadził nazwę 'cyberprzestrzeń’.

1994: „Miasto permutacji” – Greg Egan
W „Mieście Permutacji”, bohater budzi się i odkrywa, że jest kopią, nagraną komputerową symulacją swego fizycznego „ja”. Powieść ta zadaje filozoficzne pytania o naturę człowieczeństwa, samoświadomość i rzeczywistość. Użyto jej również, aby wytłumaczyć wieloświatową interpretację mechaniki kwantowej.

2009: „Nakręcana dziewczyna” – Paolo Bacigalupi
Powieść ta przedstawia efekty stosowania biotechnologii w świecie globalnego ocieplenia.

Autor: Helen Klus
Tłumaczenie: Karol Ligecki
Ilustracja nagłówka: Albert Robida

---

Helen Klus: Popularyzatorka nauki i astronom o szerokiej wiedzy z zakresu fizyki oraz filozofii. Zawodowo związana z Królewskim Stowarzyszeniem Astronomicznym w Londynie, gdzie promuje geofizykę, astronomię oraz naukę o systemie słonecznym. Reprezentowała stowarzyszenie na konferencjach w całej Wielkiej Brytanii, w telewizji, radiu, gazetach, miesięcznikach i mediach społecznościowych. Przeprowadzała też wywiady z wieloma astronomami, włączając Astronoma Jej Królewskiej Mości, Sir Martina Reesa oraz głównego kierownika naukowego misji Juno, Scotta Boltona. Prowadziła również dyskusje na temat astronomii w telewizji CNN, na kanale BBC Radio 4 i międzynarodowym BBC World Service.